گنبد سلطانیه، در شهر سلطانیه در استان زنجان قرار دارد و یکی ازشاهکارهای معماری ایران در دوره ایلخانی است. این گنبد در حد فاصل سال‌های ۷۰۴ تا ۷۱۲ قمری، به دستور اولجایتو پادشاه مغول، معروف به سلطان محمد خدابنده و با تولیت و نظارت خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی ساخته شده است .
گنبد سلطانیه بزرگترین گنبد ایران است و نخستین نمونه گنبد دو پوسته در جهان به حساب می‌آید. این سازه در دوره ایلخانیان ساخته شده است و با رنگ فیروزه‌ای و ارتفاعی بلند از فاصله دور نیز دیده می‌شود.
تاریخچه گنبد سلطانیه
گنبد سلطانیه در شهر سلطانیه قرار دارد؛ منطقه‌ای که در گذشته دشتی پهناور بود و برای تفریح و شکار مورد استفاده قرار می‌گرفت. «ارغون خان»، چهارمین امپراتوری ایلخانی مغول، در زمان حکومت خود دستور داد تا شهر سلطانیه برای اقامت وی ساخته شود. این شهر در دوره ایلخانیان، پس از مراغه و تبریز، سومین پایتخت حکومت به حساب می‌آمد.
گنبد سلطانیه در سال‌های ۷۰۳ تا ۷۱۳ هجری قمری (۱۳۰۲ تا ۱۳۱۲ میلادی) و در دوره حکومت سلطان محمد خدابنده (معروف به اولجایتو)، هشتمین سلطان مغول، به‌عنوان آرامگاه بنا شد. این حاکم ایلخانی از آیین پدری خود، شمنیسم، پیروی می‌کرد. شمنیسم یا شمن‌باوری نام یک رشته باورهای سنتی در برخی اقوام بدوی و مربوط به دوران پیش از تاریخ است که امروزه نیز در سراسر جهان پیروان بسیاری دارد. این پادشاه پس از مدتی به پیروی از مادر خود به دین مسیحیت روی آورد و نام خود را به نیکلاس (نیکولو) تغییر داد.
اولجایتو کمی پس از تغییر دین، مریض می‌شود و نام خود را به «خربنده» تغییر می‌دهد؛ زیرا خرافه‌ای در میان اقوام پدری اولجیاتو (مغول‌ها) وجود داشت که طبق آن، قدرت حروف ابجد از خود اسم مهم‌تر بود. خربنده از نظر ارزش حروف ابجد با «سایه خاص آفریننده» هم‌ارزش است.
پس از گذشت زمان و سلطان شدن اولجایتو، تحت‌تاثیر یکی از همسرانش، علامه حلی و وزیرش شیخ فضل الله، مسلمان شد. وی پس از زیارت آرامگاه‌های حضرت علی (ع) و فرزندش امام حسین (ع) به مذهب شیعه روی آورد و نام خود را سلطان محمد خدابنده گذاشت. او آرامگاه سلطانیه را ساخت تا قبر حضرت علی (ع) و امام حسین (ع) را به این بنا در سلطانیه منتقل کند. سلطان محمد خدابنده به‌دلیل مخالفت علمای شیعه، موفق به انجام این کار نشد و در نهایت، این بنا به‌عنوان آرامگاه خود وی مورد استفاده قرار گرفت.
سلطان محمد خدابنده در سن ۳۴ سالگی و دو سال پس از اتمام ساخت گنبد سلطانیه بر اثر بیماری جان خود را از دست داد. وی وصیت کرده بود که او را در سردابه گنبد سلطانیه به خاک بسپارند. در تمام کتیبه‌های موجود در این بنا، نام سلطان محمد و پسر وی دیده می‌شوند. به‌علاوه در برخی کتیبه‌ها نام تاج الدین علیشاه به چشم می‌خورد که به گفته برخی، معمار این بنا بوده است. بیش از ۳,۰۰۰ کارگر در ساخت گنبد سلطانیه نقش داشتند و خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی، وزیر سلطان، طراح و ناظر بر ساخت این بنا بوده است.
گنبد سلطانیه در سال ۱۳۴۸ شمسی توسط یک گروه ایتالیایی مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت؛ پروژه‌ای که تا سال ۱۳۵۷ ادامه داشت. گفته می‌شود عملیات مرمت این بنا از ظریف‌ترین و پیچید‌ه‌ترین پروژه‌های مرمت و بازسازی بوده است. گنبد سلطانیه با قدمت بیش از ۷۰۰ سال، بنایی باشکوه و معماری خاص است که نیاز به مراقبت و نگهداری دارد.
گنبد سلطانیه، از نظر حجم، سبک معماری خلاقانه، تزیینات، رابطه فضاها، تناسبات موجود در اجزای مختلف، ایستایی و مقاومت بنا، استفاده هوشمندانه از مواد و موضوعات خاص برای تزیینات و زیبایی‌شناسی نمونه‌ای منحصربه‌فرد در معماری محسوب می‌شود و می‌توان آن را به‌عنوان نقطه تحولی در توسعه معماری اسلامی در آسیای مرکزی و غربی و تغییر سبک معماری از سلجوقی کلاسیک به دوره تیموری معرفی کرد.
از بنای گنبد سلطانیه در گذشته استفاده‌های بسیاری شده است که در میان آن‌ها می‌توان به برگزاری مراسم قرآن‌خوانی به‌صورت گروهی، برگزاری مراسم و نماز و دعا و سایر مناسک‌های مذهبی، برگزاری کلاس‌های آموزشی و درس، دایر کردن مکتب و دانشگاه، اقامت کوتاه مدت و حتی مکانی برای پذیرش بیمارها اشاره کرد؛ بنایی که امروزه به‌عنوان یک جاذبه گردشگری شناخته می‌شود.
گنبد سلطانیه در تاریخ ۱۵ دی ماه سال ۱۳۱۰ با شماره ۱۶۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. این بنا در تاریخ ۲۴ تیر ماه سال ۱۳۸۴ به‌عنوان هفتمین اثر ایرانی در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز ثبت شد. از جمله دلایل ثبت جهانی این اثر ارزشمند می‌توان به تبادل ارزش‌های بشری از لحاظ پیشرفت در معماری یا فناوری و برنامه‌ریزی شهری یا طراحی چشم‌انداز اشاره کرد؛ تبادل‌هایی که در یک بازه زمانی و در یک منطقه فرهنگی صورت گرفته‌اند.
مناره‌های گنبد سلطانیه
دو نوع مناره در گنبد سلطانیه وجود دارد؛ مناره‌هایی که به‌صورت پنهان در داخل اسکلت هستند و گلدسته‌هایی که بر فراز بنا قرار دارند. در گذشته هشت مناره در بالای این بنا وجود داشت که همه آن‌ها به‌غیر از یک مناره در ضلع شمال شرقی و نیمی از مناره زاویه شمال غربی، فرو ریخته و از بین رفته‌اند. این مناره‌ها از لحاظ فرم، اسکلت و ابعاد با یکدیگر تفاوتی نداشتند و ابهت بی‌نظیری به بنا می‌دادند.
مناره‌های گنبد سلطانیه تو خالی هستند و درون آن‌ها پلکان چرخشی تعبیه شده است که از بام تا سقف ایوان‌های طبقه سوم و تا نوک مناره امتداد دارد. در گذشته روی هر یک از این مناره‌ها، موذنه‌ای قرار داشت که در حال حاضر در بنا هیچ اثری از آن‌ها به چشم نمی‌خورد. این موذنه‌ها برای پخش صدای اذان و خبر به‌طور یکنواخت در تمام شهر روی مناره‌ها تعبیه شده بودند؛ زیرا در صورت وجود یک موذنه، گنبد بزرگ بنا مانع از رسیدن صدا به کل شهر می‌شد.
وجود هشت مناره قرینه و همچنین ایوان‌های جانبی در بنای گنبد سلطانیه نیروی رانشی گنبد به‌سمت خارج را مهار و استحکام آن را حفظ می‌کرد. برخی نیز بر این باورند که این مناره‌ها نقش محافظتی داشتند و ساخته شدند تا در زمان وقوع زلزله فرو بریزند و مانع آسیب به بنای اصلی شوند.
به کار بردن رنگ آبی
رنگ آبی مهم‌ترین رنگ در تزیینات بنای گنبد سلطانیه است و به نظر می‌آید که این رنگ، تنها رنگ مورد توجه هنرمندان در این بنا بوده است. رنگ‌های متنوعی از آبی سیر تا آبی آسمانی و حتی سبز پررنگ مایل به آبی در گنبد سلطانیه دیده می‌شود؛ زیرا در آن زمان امکانات و روش‌های تکنیکی برای ایجاد رنگ‌ها وجود نداشت. البته به‌طور کلی رنگ فیروزه‌ای در بیرون و داخل گنبد قالب است.
تزیینات چوبی
در گنبد سلطانیه تزیینات چوبی از جنس چوب درخت ساج دیده می‌شود؛ تزییناتی که در ساخت آن‌ها از هیچ میخی استفاده نشده است. چوب ساج به دستور سلطان محمد خدابنده از هند و لبنان به سلطانیه آورده شد. استادکاران قبل از استفاده از این نوع چوب در ابتدا آن را در آب و نمک قرار می‌دادند تا از آسیب موریانه جلوگیری به عمل بیاورند. گفته می‌شود چوب درخت ساج در ساخت کشتی نوح نیز استفاده شده است.
کتیبه‌های گنبد سلطانیه
کتیبه‌های آیات قرآن در بخش‌های مختلف گنبد سلطانیه و روی تمام دیوارهای آن به چشم می‌خورند. در میان این تزیینات قرآنی می‌توان به سوره فتح در دورتادور طبقه همکف، آیت‌الکرسی در بالای درب اصلی ورودی به آرامگاه در قسمت شرقی بنا، سوره اخلاص (توحید) در داخل ایوان طبقه اول، آیات سوره‌های الانبیا، المومنون و الملک در بدنه‌ها، کتیبه‌هایی با نام محمد و علی و لوگویی به نام اتحاد در تمام دیوارهای طبقه اول و دوم، کتیبه‌های دیگری منقوش به ۶ بار سبحان‌الله، پنج بار نام محمد (ص)، پنج بار نام علی (ع)، محمد رسول‌الله، سلطان ظل‌الله و … اشاره کرد.
