به گزارش پایگاه خبری تحلیلی تسریر، نهاد خانواده در همه جوامع به عنوان مهم‌ترین پایگاه انتقال عناصر فرهنگی، عقاید، آداب، دانش و مهارت‌ها به نسل جدید معرفی شده است؛ زیرا از یک سو زمینه‌ساز شکوفایی استعدادها و رشد جسمی، اخلاقی، اجتماعی، عاطفی و عقلانی کودکان و نوجوانان است و از سوی دیگر، عامل مؤثری در شکل‌گیری ارزش‌ها، ایجاد فرهنگ و تمدن بشری به شمار می‌رود. صاحب‌نظران تعلیم و تربیت، نهاد خانواده را مؤثرترین نهاد برای آموزش‌وپرورش غیررسمی و نخستین فضای مساعد برای ایجاد عادات مناسب تربیتی می‌دانند. در همه جوامع، خانواده مسئول حفظ نسل و اجتماعی کردن فرزندان و ایجاد محیط صمیمی و با محبت است.
مجمع عمومی سازمان ملل در روز جهانی خانواده علاوه بر موضوع آموزش، بر رفاه عمومی تاکید دارد؛ چراکه در عصری که ما زندگی می‌کنیم جامعه در حال رشد سریع اقتصادی و اجتماعی است، هزینه بالای زندگی، فشارهای اقتصادی و کاری، همگی اعضای خانواده را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد و خانواده به عنوان محلی برای تخلیه فشارهای عصبی، همواره با چالش و تنش مواجه می‌شود. هر خانواده با تضادها و اختلاف‌های گوناگونی روبه‌روست و ناخواسته از وظایف خود فاصله می‌گیرد.
بسیاری از مربیان تعلیم و تربیت، روان‌شناسان و جامعه‌شناسان منشأ بسیاری از مشکلات رفتاری و اجتماعی دانش‌آموزان را ناشی از مسائل موجود در خانه می‌دانند. روابط نادرست عاطفی پدر و مادر، ناسازگاری میان اعضای خانواده، افراط و تفریط در حمایت و مراقبت، عدم‌توجه و نظارت بر دوستان و معاشران فرزندان از مسائل مهمی هستند که نقش اساسی در شکست تحصیلی آنان دارد. در اکثر همایش‌های خانواده، توصیه‌های روان‌شناختی، تربیتی، برای اصلاح روابط زوجین در دستور کار بوده اما اینکه چه ساختارهایی باعث تضعیف و تقویت نهاد خانواده می‌شود، کمتر مورد توجه قرار گرفته است. ازاین‌رو به مناسبت روز جهانی خانواده در گفت‌وگو با «غلامرضا فتح‌آبادی» جامعه‌شناس به بررسی معضلات نظام خانواده و آسیب‌شناسی سیاست‌گذاری‌های اجتماعی در این حوزه پرداخته‌ایم که شرح آن را در زیر می‌خوانید.
نظام خانواده از چه جایگاهی برخوردار بوده و این نهاد با چه بحران‌هایی روبه‌رو است؟
خانواده کوچک‌ترین نهاد اجتماعی، فطری‌ترین و پایدارترین نهاد بشری است. در دین مبین اسلام به تشکیل خانواده و امر ازدواج تأکید فراوانی شده است؛ به‌طوری‌که خانواده از نگاه اسلام و آموزه‌های دینی، نهادی مقدس، سازمانی، حرکت‌آفرین و ساحلی برای آرامش و بستری برای رشد و تربیت، جایگاه پیشرفت مادی و معنوی و تجلی‌گاه شکوفایی و بالندگی است. در کشور ما، نهاد خانواده مهم‌ترین و مستحکم‌ترین نهاد اجتماعی به‌حساب می‌آید و قانون اساسی در اصل دهم به موضوع خانواده به‌ویژه آسان ساختن تشکیل خانواده تأکید کرده است. ساحت خانواده در سراسر تاریخ بشر با فرازونشیب زیادی همراه بوده؛ اما این نهاد در جهان امروز با بحران‌های متعددی روبه‌رو است.
این بحران تا آنجا فراگیر شده که برخی نظریه‌پردازان همچون «کاستلز» از فروپاشی و پایان عصر خانواده سخن به میان می‌آورند. «مارکس»، گسترش سرمایه‌داری را علل سست شدن روابط خانوادگی می‌داند. «کاستلز» فروپاشی قدرت پدرسالاری و گسترش نفوذ جنبش فمینیسم را از علل فروپاشی خانواده بیان کرده است. «زیمل» ورود جوامع به دوران مدرن و شرایط مدرنیته را زمینه‌ساز فروپاشی خانواده می‌داند. «گیدنز» معتقد است الگوی جدید ازدواج رمانتیک عامل فروپاشی است. «فوکویاما» ریشه تمام انحرافات اجتماعی را در سکولاریسم و دوری از دین می‌داند. به‌طورکلی ایدئولوژی سرمایه‌داری، فمینیسم و فردگرایی را از عوامل گسست خانواده در دنیای امروز می‌دانند.
نظام خانواده در کشور ما با چه آسیب‌هایی روبه‌رو است؟
آسیب‌هایی که امروز در کشور ما نهاد خانواده را تهدید می‌کند در چند محور قابل دسته‌بندی است؛ دسته اول کاهش میزان ازدواج‌ها است براساس داده‌های مرکز آمار ایران از سال ۱۳۹۰ تا پایان ۱۳۹۹ واقعه ازدواج در کشور بیش از ۳۶ درصد کاهش داشته است. برای مواجهه با این آسیب باید، نگرش جامعه به خانواده اصلاح شود و ارائه آموزش مهارت‌های زندگی، گسترش برنامه‌های مشاوره و روانشناسی، بهینه‌سازی شیوه‌های همسرگزینی و همسریابی، اطلاع‌رسانی علمی بحران خانواده، توجه به دانش مدیریت خانواده و ارائه مواردی همچون تسهیلات، اشتغال، مسکن برای جوانان می‌تواند کمک مؤثری در این زمینه داشته باشد.
دسته دوم توجه به آسیب طلاق است که تهدید جدی خانواده به‌حساب می‌آید؛ این آسیب در دهه ۱۳۹۰ معادل ۲۲ درصد افزایش داشت است. در سال ۱۳۹۰، معادل ۱۴۲ هزار و ۸۴۱ طلاق در کشور ثبت شد که در سال ۱۳۹۹ به ۱۸۳ هزار و ۱۹۳ مورد افزایش یافته است. این آسیب از چالش‌های جدی کشور است که دغدغه زیادی برای خانواده‌ها داشته است. باید گفت عوامل افزایش طلاق در کشور از هم از ابعاد اقتصادی و اجتماعی و ابعاد فردی و فرهنگی قابل بررسی است.
دسته سوم بالا رفتن سن و تأخیر در ازدواج است. طبق مطالعات انجام شده، میانگین سن ازدواج دختران در کشور ۲۵ و پسران به ۲۹ سال رسیده است. در این رابطه عوامل و مداخله‌گرهای زیادی وجود دارد و در کنار مسائل و مشکلات اقتصادی به‌ویژه شرایط نامناسب تأمین مسکن، اشتغال و کسب درآمد به نظر می‌رسد عوامل و فاکتورهای اجتماعی و فرهنگی جامعه نیز مهم است. با توجه به تغییرات اجتماعی و سبک‌های جدید زندگی، شکل تفریحات و اوقات فراغت تغییر یافته و از طرفی دسترسی به جنس مخالف خارج از خانواده نیز در جامعه آسان‌تر شده و نکته مهم پدیده ازدواج‌هراسی در جامعه است که فکر جوانان را برای تشکیل خانواده مغشوش کرده است.
دسته چهارم ازدواج بدون داشتن فرزند در کشور است که معادل ۱۴.۴ درصد خانواده‌ها بدون فرزند هستند و ۱۹ درصد تک‌فرزند و درمجموع معادل ۷۵ درصد خانواده‌ها به یک تا دو فرزند اکتفا کردند. آسیب‌پذیری نهاد خانواده از ناهنجاری‌های اجتماعی به‌ویژه اعتیاد یکی دیگر از آسیب‌های پیش روی نظام خانواده بوده که عرصه را برای تمام اقشار جامعه تنگ کرده است؛ به‌طوری‌که مطالعات نشان می‌دهد. ۱۵ میلیون نفر از جمعیت کشور به‌طور مستقیم و غیرمستقیم در معرض سوءمصرف موادمخدر قرار دارند. اعتیاد یکی از علت‌های اصلی فروپاشی خانواده و از دغدغه‌های جدی خانواده‌ها است.
جامعه‌شناسان معتقدند بیشتر آسیب‌های نظام خانواده در حوزه ازدواج است، نظر شما چیست؟
معتقدم بسیاری از آسیب‌های نظام خانواده در حوزه ازدواج اتفاق می‌افتد؛ به‌عنوان نمونه ازدواج‌های زودهنگام یکی دیگر از آسیب‌های پیش روی نظام خانواده است. ازدواج زودهنگام ازدواجی است که قبل از فراهم شدن شرایط ازدواج از قبیل بلوغ، توانایی جسمی و رشد عقلانی لازم اتفاق می‌افتد و طرفین عقد نکاح یا یکی از آنان، رشد کافی، آمادگی جسمی یا روحی برای این امر مهم ندارد.
در واقع ازدواج رسمی یا غیررسمی قبل از سن ۱۸ سالگی را می‌توان ازدواج زودهنگام تعریف کرد و کودکی که در این پروسه قرار گرفته را کودک همسر می‌نامند به همین جهت ازدواج زودرس یا زودهنگام کودک یک نوع آزار و خشونت علیه سلامت کودکان به‌شمار می‌آید که میزان درگیری دختران با این پدیده به‌مراتب بیش از پسران است. به‌طورکلی در ایران معادل ۱۸ درصد دختران زیر ۱۸ سال ازدواج می‌کنند. همچنین تأثیر منفی سیاست‌های اقتصادی در ازدواج و رفاه خانواده‌ها را نمی‌توان نادیده گرفت، این شرایط به گسترش آسیب‌های اجتماعی نظیر طلاق، خشونت، همسرآزاری، کودک‌آزاری، خودکشی منجر می‌شود. از طرفی این وضعیت به کاهش تفریحات اعضای خانواده‌ها و رواج بیماری‌های اعصاب و روان منتهی شده است.
نظام خانواده در آینده چه تغییراتی از نظر ساختار و کارکرد خواهد کرد؟
تأثیر تحولات و تغییرات اجتماعی و نبود مدیریت آن‌ها به‌ویژه در عرصه فرزندآوری، تحصیل، اشتغال، مشارکت اجتماعی زنان و مواردی دیگر باعث بروز آسیب‌های اجتماعی شده است. پژوهش‌ها حاکی از آن است که در دهه آینده تغییرات گسترده‌ای در حوزه خانواده به لحاظ انگیزشی، ارزش‌ها، ساختار، کارکرد و نقش‌ها خواهیم داشت. تغییر در سبک زندگی در اشکال مختلف نظیر تغییر در نقش زنان، شکل‌های جدید ازدواج، تغییر در نوع تفریحات، کاهش گفتمان، کاهش رفت‌وآمدها را نظام خانواده در ایران تجربه خواهد کرد.
نظام خانواده از لحاظ فرزندآوری و سیاست جمعیت با چه آسیب‌هایی روبه‌رو است؟
رواج تجردگرایی در جامعه و روابط خارج از خانواده و شکل‌گیری انواع همزیستی‌ها نظیر ازدواج سفید، هم‌باشی یا هم‌خانگی و ازدواج موقت از آسیب‌های پیش روی تشکیل خانواده است. برابر بررسی‌ها از پنج نفر یک نفر به تجرد قطعی رسیده است، گفته می‌شود ۱۲ میلیون جوان مجرد در کشور وجود دارد و۸.۵ درصد دختران به تجرد قطعی رسیده‌اند.
کاهش بعد خانوار در کشور یکی دیگر از آسیب‌ها است، نرخ باروری در سال ۱۳۹۴ معادل ۱.۹ نفر بوده که در سال ۱۴۰۰ به ۱.۶۲ نفر رسید. رتبه باروری ایران در دنیا ۱۵۱ است. در پنج سال گذشته شاخص باروری تمام استان‌های کشور ۲۰ درصد افت داشته است، درصورتی‌که نرخ باروری پایین‌تر از حد جایگزینی تثبیت شود، با گذشت زمان نرخ رشد جمعیت کمتر و به صفر می‌رسد و شروع به منفی شدن می‌کند، با توجه به اینکه اکنون نرخ باروری زیر حد جایگزینی است، پیش‌بینی می‌شود در سال‌های ۱۴۱۵ تا ۱۴۲۰ نرخ رشد جمعیت به صفر برسد و پس‌از آن منفی شود.
نهاد خانواده از لحاظ پیری جمعیت در چه وضعیتی قرار دارد؟
پیری جمعیت خانواده‌ها و افزایش سالخوردگی یک آسیب جدی و مهم به‌حساب می‌آید. درحال‌حاضر معادل ۹.۴ درصد جمعیت کشور سالمند هستند. سالمندی یکی از چالش‌هایی است که بیش از همه نهاد خانواده را متأثر ساخته است. کشور ما در دو دهه آینده با بحران بزرگ سالمندی جمعیت مواجه می‌شود. در سال ۱۴۲۰ جمعیت سالمندی کشور دو برابر می‌شود و به ۲۰ درصد می‌رسد، به‌طوری‌که در سال ۱۴۳۵ بیش از یک‌سوم جمعیت (۳۳ درصد) کشور سالمند خواهد شد.
در سیاست‌گذاری‌های اجتماعی نظام خانواده با چه کمبودهایی روبه‌رو است؟
فقدان نهاد حامی یا سازمانی برای سیاست‌گذاری و هماهنگی اجرای برنامه‌های همسرگزینی، مشاوره، آموزش و مهارت‌های زندگی قبل، حین و بعد از ازدواج را می‌توان یکی از آسیب‌ها دانست. بی‌شک با پیچیده شدن و تغییرات گسترده اجتماعی در جامعه مناسبات نهاد خانواده بیش از همه از این شرایط متأثر می‌شود، به همین جهت لازم است نهادهای اجتماعی کارآمدی در عرصه خانواده شکل بگیرند تا تحولات این حوزه را به‌خوبی رصد و متناسب با نیازهای جدید، نهاد خانواده را حمایت کرده و عوامل و مداخله‌گرها را پیش‌یابی و برنامه‌ریزی لازم را انجام دهند.
متأسفانه درحال‌حاضر شاهد تعدد سازمان‌های موازی در عرصه خانواده هستیم که اقدامات آن‌ها کمک مؤثری به نهاده خانواده نداشته است و عملکرد آن‌ها ارزیابی و نظارت هم نمی‌شود. تعدد قوانین، آئین‌نامه‌ها و سندها در عرصه خانواده به‌ویژه ازدواج، اشتغال و مسکن که هرگز بعد اجرایی نیافته‌اند، همچنین نقش کمرنگ دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی در تولید محتوا، کمبود پژوهش‌های علمی و کاربردی، بی‌توجهی به گفتمان سازی نهاد خانواده‌جزء آسیب‌های نهاد خانواده است.
راهکارهای رفع آسیب‌های نظام خانواده چیست؟
بی‌شک تحقق اهداف و راهبردهای مندرج در سیاست‌های کلی نظام در عرصه خانواده ابلاغی مقام معظم رهبری می‌تواند در رهایی از بسیاری از چالش‌های یاد شده نقش‌آفرین باشد، ازجمله ایجاد جامعه‌ای خانواده‌محور و تقویت و تحکیم خانواده و کارکردهای اصلی آن بر پایه الگوی اسلامی خانواده، محور قرار گرفتن خانواده در قوانین و مقررات، برنامه‌ها، سیاست‌های اجرایی و تمام نظام‌های آموزشی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی به‌ویژه نظام مسکن و شهرسازی است. همچنین ایجاد نهضت فراگیر ملی برای ترویج و تسهیل ازدواج موفق و آسان برای همه دختران و پسران و افراد در سنین مناسب ازدواج و تشکیل خانواده و نفی تجرد در جامعه با وضع سیاست‌های اجرایی و قوانین و مقررات تشویقی و حمایتی و فرهنگ‌سازی و ارزش‌گذاری به تشکیل خانواده متعالی براساس سنت الهی یکی دیگر از راهکارهای کاهش آسیب‌های پیش روی نظام خانواده است.
تحکیم خانواده و ارتقای سرمایه اجتماعی آن بر پایه رضایت و انصاف با تأکید بر به‌کارگیری یکپارچه ظرفیت‌های آموزشی، تربیتی و رسانه‌ای کشور در جهت تحکیم بنیان خانواده، فرهنگ‌سازی و تقویت تعاملات اخلاقی، مقابله مؤثر با جنگ نرم دشمنان برای فروپاشی و انحراف روابط خانوادگی و رفع موانع و زدودن آسیب‌ها و چالش‌های تحکیم خانواده را می‌توان به‌عنوان راهکار در نظر گرفت، ممنوعیت نشر برنامه‌های مخل ارزش‌های خانواده، ایجاد فرصت برای حضور مفید و مؤثر اعضای خانواده در کنار یکدیگر و استفاده مؤثر خانواده از اوقات فراغت به‌صورت جمعی از دیگر راهکارهای پیشنهادی برای کاهش معضلات نظام خانواده است.
ارائه و ترسیم الگوی اسلامی خانواده و تقویت و ترویج سبک زندگی ایرانی اسلامی با ترویج ارزش‌های متعالی و سنت‌های پسندیده در ازدواج و خانواده، پررنگ کردن ارزش‌های اخلاقی و زدودن پیرایه‌های باطل از آن، مبارزه با تجمل‌گرایی، اصلاح رفتار گروه‌های مرجع و برجسته‌سازی رفتارهای شایسته آن‌ها و جلوگیری از شکل‌گیری گروه‌های مرجع ناسالم به‌عنوان راهکار اساسی برای کاهش آسیب‌های نظام خانواده است. بازنگری، اصلاح و تکمیل نظام حقوقی و رویه‌های قضائی در حوزه خانواده متناسب با مقتضیات جدید و حل‌وفصل دعاوی در مراحل اولیه و تأمین عدالت و امنیت در تمام مراحل انتظامی، دادرسی و اجرای احکام در دعاوی خانواده باهدف تثبیت و تحکیم خانواده دارای اهمیت است.
ارتقای معیشت و بهبود اقتصاد خانواده‌ها با توانمندسازی آنان برای کاهش دغدغه‌های آینده درباره اشتغال، ازدواج و مسکن، ساماندهی نظام مشاوره‌ای و آموزش قبل، حین و پس از تشکیل خانواده و تسهیل دسترسی به آن، تشویق جلب مشارکت خانواده برای پیشبرد برنامه‌های کشور در همه عرصه‌ها از راهکارهای پیشنهادی جهت کاهش آسیب‌های خانواده است. اگر به دنبال کاهش آسیب‌های پیش روی نظام خانواده هستیم باید حمایت از عزت و کرامت همسری، نقش مادری و خانه‌داری زنان و نقش پدری و اقتصادی مردان و مسئولیت تربیتی و معنوی زنان و مردان و توانمندسازی اعضای خانواده در مسئولیت‌پذیری، تعاملات خانوادگی و ایفای نقش و رسالت خود در سیاست‌گذاری اجتماعی موردتوجه قرار گیرد.
پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی و عوامل تزلزل نهاد خانواده به‌ویژه موضوع طلاق و جبران آسیب‌های ناشی از آن با شناسایی مستمر عوامل طلاق و فروپاشی خانواده و فرهنگ‌سازی کراهت طلاق باید به‌عنوان شاه‌بیت اقدامات پیشگیری برای طلاق موردتوجه قرار گیرد. حمایت حقوقی، اقتصادی و فرهنگی از خانواده‌های با سرپرستی زنان و تشویق و تسهیل ازدواج آنان، اتخاذ روش‌های حمایتی و تشویقی مناسب برای تکریم سالمندان و تقویت مراقبت‌های جسمی، روحی و عاطفی از آنان، ایجاد سازوکارهای لازم برای ارتقای سلامت همه‌جانبه خانواده‌ها به‌ویژه سلامت باروری و افزایش فرزندآوری در جهت برخورداری از جامعه جوان، سالم، پویا و بالنده از دیگر راهکارهای راهبردی برای کاهش آسیب‌های پیش روی نظام خانواده است.
