به گزارش پایگاه خبری تحلیلی تسریر، سیدحسن مهدیخانی سروجهانی اظهار کرد: در مورد «جرجانی» اطلاعات ما محدود است، هرچند آثار این دانشمند و اطلاعاتی که در کتاب‌هایش وجود دارد بسیار است اما در مورد زندگانی او اطلاعاتی در دست نیست.
وی ادامه داد: «جرجانی» با القاب زین‌الدین، شرف‌الدین، علوی حسینی، طبیب علوی و حتی گاهی با عنوان «سید» مورد خطاب قرار گرفته است بر همین اساس احتمال داده شده است که «جرجانی» شیعه باشد، «محمدمحسن بن علی منزوی تهرانی» معروف به آقابزرگ تهرانی صاحب کتاب «الذریعه الی تصانیف الشیعه»، «جرجانی» را در زمره دانشمندان شیعی معرفی کرده است.
این عضو هیئت علمی گروه معارف اسلامی دانشگاه آزاد قزوین تصریح کرد: از ۲ جهت باید بگوییم که «جرجانی» در تمدن اسلامی و به ویژه در علم طب تأثیرگذار بوده است، نخست آنکه پزشکی حاذق و ماهر بوده و تألیفات زیادی از خود بر جای گذاشته که برخی از آنان آثارش باقی نمانده است اما آثار باقی مانده آثار مهمی هستند که اکثر آن‌ها به زبان فارسی است. نکته دوم این است که اطلاعاتی که «جرجانی» در خصوص پزشکی اطلاع می‌دهد بسیار حائز اهمیت است.
وی اشاره کرد: «ذخیره خوارزمشاهی» اثر معروف «جرجانی» بعد از «قانون» ابن سینا یک دائره‌المعارف پزشکی است. کتاب قانون به زبان عربی بود ولی «ذخیره خوارزمشاهی» به زبان فارسی است که به جوانب مختلف علم طب پرداخته است که در بخش‌ها و ابواب مختلف، اجزای بدن و اندام‌ها را معرفی می‌کند، همچنین در این اثر تصاویری از اجزا و اندام‌های بدن وجود دارد. در کتاب «ذخیره خوارزمشاهی» داروها را طبقه‌بندی و معرفی می‌کند، همچنین انواع بیماری‌ها را توضیح می‌دهد و به صورت خاص به بیماری‌های زنان پرداخته است.
مهدیخانی بیان کرد: «جرجانی» در مقدمه کتاب «ذخیره خوارزمشاهی» اشاره کرده است که در سال ۵۰۴ هجری وارد خوارزم می‌شود، او در این مقدمه در زمان قطب‌الدین محمد خوارزمشاه از اشتغال خودش در داروخانه بهاءالدوله در خوارزم سخن می‌گوید که مردم مراجعات زیادی به وی داشتند.
وی افزود: در دوران معاصر، این دانشمند را به‌عنوان کسی که به علوم آزمایشگاهی توجه داشته است می‌شناسند اما در منابع گذشته اطلاعات زیادی در این زمینه نداریم، ۳۰ فروردین هم در این همین خصوص به نام «جرجانی» نام‌گذاری شده است. خوب است که نام و یاد اندیشمندان و متفکران جهان اسلام زنده نگه داشته و آثار و اندیشه آنان معرفی شود.
این عضو هیئت علمی گروه معارف اسلامی دانشگاه آزاد قزوین یادآور شد: «جرجانی» آثارش را به زبان فارسی به نگارش درآورد برای همین توانست در بخش پزشکی تحول ایجاد کند؛ قبل از «جرجانی» در زمینه پزشکی آثاری که از زبان‌های دیگر ترجمه می‌شد یا اینکه دانشمندان اسلام آن را تألیف می‌کردند ولی به زبان عربی بود.
وی تصریح کرد: «جرجانی» آثارش را به زبان فارسی تألیف کرده بنابراین یک لغت‌شناس و فارسی‌دان برجسته بوده که اطلاح و واژه‌هایی که به زبان عربی بوده در زبان فارسی معادل‌سازی کرده است، او با این کار کمک شایانی به زبان فارسی کرده و علاه بر آن به اطلاعات پزشکی فارسی‌زبانان پرداخته است.
مهدیخانی گفت: وقتی آثار «جرجانی» به زبان فارسی نگارش شد آنانی که به زبان عربی آشنا نبودند به سهولت می‌توانستند از آثار او استفاده کنند. «سیریل الگود» که تاریخ پزشکی ایران را به نگارش درآورده است می‌گوید همانطور که کتاب انجیل به نثر انگلیسی در غرب کمک کرد آثار «جرجانی» هم به نثر فارسی، بازآفرینی و احیای زبان فارسی کمک کرد.
مهم‌ترین اثر «جرجانی» چیست؟
وی اعلام کرد: «جرجانی» آثار زیادی در علم پزشکی نوشته و به جز پزشکی در فلسفه و اخلاق هم سرآمد بوده است و آثاری را تألیف کرده است ولی شهرتش در پزشکی سبب شده است به آثار فلسفی این دانشمند کمتر توجه شود؛ در فسلفه کتاب «فی‌التحلیل» را نگارش کرده است، اثر دیگری با عنوان «فی‌القیاس» به زبان عربی در علم منطق و در علم اخلاق «رساله المُنَبِّهه» از او بر جای مانده است.
این عضو هیئت علمی گروه معارف اسلامی دانشگاه آزاد قزوین اظهار کرد: همانطور که شهرت «جرجانی» در علم پزشکی است بیشتر آثار او در علم پزشکی است که نظامی از چهار اثر او یاد می‌کند و می‌گوید هر کسی که می‌خواهد وارد علم طب شود باید آن‌ها را مطالعه کند بنابراین آثار این دانشمند در آن زمان جزو منابع اصلی علم طب بوده است که طالبان علم در زمینه طب باید آن‌ها را فرا می‌گرفتند.
وی خاطرنشان کرد: از این دانشمند رساله‌هایی در علم پزشکی بر جای مانده است که «تدبیر یوم ولیله» رساله‌ای است که به عربی و پزشکی است، کتاب «در علم تشریح» به زبان فارسی است و یکی از انتقاداتی که مستشرقین نسبت به پزشکان اسلامی دارند می‌گویند در علم تشریح آثاری بر جای نگذاشتند اما جالب است که بگوییم «جرجانی» در این زمینه کتاب مستقلی دارد. کتاب دیگر «جرجانی» در عرصه پزشکی «حفظ‌الصحه» است که به فارسی است، «زبده (فی) الطب» نیز کتابی در زمینه پزشکی و داروسازی است که به زبان عربی نگارش شده است.
مهدیخانی اشاره کرد: کتاب ذخیره خوارزمشاهی نام «جرجانی» را ماندگار کرده است که این را خودش در آن دوران به زبان عربی نیز ترجمه کرده است. مهم‌ترین اثر پزشکی «جرجانی» کتاب «ذخیره خوارزمشاهی» است که «خُفی عَلایی» و «الاَغراض الطِبیه» خلاصه‌هایی از این کتاب هستند.
وی اضافه کرد: آثار دیگری به «جرجانی» نسبت داده شده که از بین رفته‌اند، بیهقی از از وصیت‌نامه «جرجانی» و اثر دیگری به نام «طب‌الملوکی» یاد می‌کند که اکنون در دسترس نیست و «ابن اسفندیار» از ترجمه فارسی «قانون» ابن سینا توسط «جرجانی» یاد می‌کند. «سید حسین نصر» ذخیره خوارزمشاهی را ترجمه‌ای از کتاب قانون دانسته است که به نظر صحیح نمی‌رسد چون مطالب و مباحث «ذخیره خوارزمشاهی» متفاوت و فراتر از کتاب «قانون» ابن سیناست. «ابن اسفندیار» اشاره می‌کند که «جرجانی» یک اثر دیگری نیز داشته است.
«جرجانی» با کدام دانشمند معاصر بوده است؟
این عضو هیئت علمی گروه معارف اسلامی دانشگاه آزاد قزوین بیان کرد: «جرجانی» نیمه دوم قرن پنجم و نیمه نخست قرن ششم می‌زیسته و دانشمندان زیادی با او معاصر بودند؛ در منابع اساتید او «ابوالقاسم قشیری» ذکر شده است که یک صوفی و فقیه بوده است، «ابن ابی صادق نیشابوری» نیز از شاگردان ابن سینا و استاد «جرجانی» بوده است و «جرجانی» پزشکی و طب را از او آموخته است.
وی ادامه داد: «محمد بن عباس خوارزمی» کتاب «تاریخ خوارزم» را نوشته است که این کتاب در دست نیست اما «سمعانی» از این کتاب یاد کرده است. خوارزمی کهن‌ترین اطلاعات را از «جرجانی» به دست داده بود که احتمال بسیار ارتباطاتی با «جرجانی» داشته است، همچنین بیهقی نیز از دیدارش با «جرجانی» در سرخس در سال ۵۳۱ هجری صحبت کرده است که از معاصرین او بوده است. بنابر گفته یاقوت حموی «جرجانی» به «ابوسعد، عبدالکریم بن محمد سمعانی» که مورخ و نسب‌شناس بوده اجازه روایت داده است، آنچه که از گفته یاقوت به دست می‌آید «سمعانی» از شاگردان «جرجانی» بوده است.
مهدیخانی در پایان خاطرنشان کرد: «جرجانی» در آثارش به دانشمندان اسلامی متقدم و یونانی که در پزشکی از آثار و تألیفاتشان بهره برده است یاد می‌کند، او از محمدبن زکریای رازی، احمد طبری ترنجی، ابوعلی سینا و در چشم پزشکی از کتاب «تذکره الکحالین» تألیف علی بن عیسی کحّال یاد می‌کند. «احمد بن فرخ» نیز معاصر «جرجانی» بوده و بنابر اطلاعات «جرجانی» استاد او هم بوده است.
